Ken je dat programma van Victor Mids, Mindf*ck, waarin hij allerlei trucjes uithaalt met mensen die vervolgens steil achteroverslaan van verbazing?

Gisteren stuitte ik op Youtube op een aflevering waarbij hij liet zien hoe snel mensen geconditioneerd raken. Wat vooral iets bij me triggerde aan het hele fragment was de opmerking van een meisje aan het einde, dat niet van zichzelf begreep dat ze zo gemakkelijk was meegegaan met de groep, met het signaal, ze schaamde zich er duidelijk voor.

Wat er gebeurde was dat een groep vooraf geïnstrueerde mensen in een wachtruimte bij de dokter telkens opstond als er een belgeluid klonk. Een vrouw die er ook zat, wist van niets. In het begin kijkt ze verbaasd als iedereen tegelijk opstaat, ze blijft nog zitten. Na twee keer staat ze mee op, eerst nog wat lacherig, daarna alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Ze stelt geen vragen. Dan worden de personen die in het complot zitten een voor een weggeroepen door de ‘dokter’. Nu zit de vrouw er nog alleen en leest een tijdschrift. Elke keer als de bel klinkt, staat ze op en gaat weer zitten, leest ondertussen door in haar tijdschrift. Dan komen er nieuwe personen binnen die van niets weten. En ja hoor, één keer die verbaasde blik, een meisje stelt een soort van halve vraag: ‘ga je staan voor die bel?’ maar zonder blijkbaar een antwoord nodig te hebben, doet ze mee. Het is een koddig gezicht, die groep mensen die telkens opstaat en weer neerzakt, maar het is ook verontrustend. Wat me het meest verbaasde is dat niemand iets vraagt. Dat is ook wat dat ene meisje na afloop verzucht, waarom ging ik erin mee? Ze baalt als een stekker dat ze niet bedacht heeft dat het nergens op sloeg.

Dit fenomeen, van klakkeloos herhalen wat een groep doet, of wat mensen voor jou deden, conditionering, vormt een onderdeel van mijn tweede roman. Ik wist dat zelf niet eens tot ik dit fragment zag, tot ik het zo ‘simpel’ voorgeschoteld kreeg. Sommigen noemen het traditie, sommigen noemen het cultuur, voor sommigen komt het tot uiting in heilige boeken, zoals de bijbel of de koran en dan noemen we het religie. We doen wat we doen omdat het zo hoort, omdat het zo voorgeschreven is, omdat het nou eenmaal zo gaat. Dit fenomeen tref je overal aan: in familieverband, in werkverband, in oorlogen. Het is zo allesomvattend dat je er niet aan lijkt te kunnen ontsnappen.

Bij de Marokkaanse personages in mijn huidige manuscript, speelt schaamte een grote rol. Mijn hoofdpersonage Mariam zegt ergens ook letterlijk: ‘Ik hoop dat mijn dochters zich minder zullen schamen.’ Die schaamte zit hen duidelijk in de weg en werpt vele hindernissen op. Ik onderzoek in mijn boek waarom ze zich zo schamen en laat ze zich er in ieder geval van bewust zijn. Want daar begint het mee. Pas als je je ergens bewust van bent en er last van hebt, kun je er iets aan gaan doen. De schaamte bij Safia, de moeder van Mariam, is zo groot dat ze haar leven lang iets verzwijgt. En Mariam op haar beurt schaamt zich voor dat verzwijgen. Daar heeft ze overigens wel een heel boek voor nodig, eer ze dat doorheeft. En dan is er nog kleindochter Aya. Zij schaamt zich ook omdat ze iets verzwijgt, ze worstelt ermee en gelukkig durft zij wel in te grijpen, dat inzicht duurt maar een half boek. Zou dat zo werken? Dat er meerdere generaties nodig zijn om een vastgeroest idee los te weken? Wat ik in ieder geval weet is dat vragen stellen, aan jezelf en aan anderen, je een heel eind op weg helpt. Kritisch zijn, vooral naar jezelf. Waarom doe ik dit? Wat bereik ik ermee? Kan het ook anders? En als ik dan zie dat in onze samenleving een groep intelligente mensen binnen een minuut opstaat omdat er een bel klinkt en niemand aan de ander of zichzelf vraagt waar ze in hemelsnaam mee bezig zijn, dan vrees ik dat we nog een lange weg te gaan hebben. Dat is pas een Mindf*ck!